از دیدگاه صاحبنظران عرصه ی اطلاع رسانی، اخلاق خبرنگاری و روزنامه نگاری زنجیره ای از نکته های حرفه ای و صنفی است که به عنوان ویژگی این حرفه ارزیابی شده اند؛ مانند رازداری و اولویت دادن به درمان بیماری های فردی و اجتماعی یا کوشش برای کاستن از درد و رنج مردم و کاهش میزان محکومیت یک متهم یا موکل در حرفه وکالت.
خبرنگار و روزنامه نگار به سبب خصلت شغلی با مسایل و مفاهیم مهمی چون رعایت حریم خصوصی دیگران، برخورد نیک و انسانی با محیط زیست، باکودکان و حادثه دیدگان، امانت داری و راستگویی، خودداری از دروغ و فریب، شجاعت و باور به جریان آزاد اطلاع رسانی، بیان واقعیت، استفاده ی درست از مفاهیم و کلام و گزینش نکته ها در کار حرفه ای خود سر و کار دارد که این رویکردها را در مجموع «اخلاق روزنامه نگاری» نام نهاده اند.
امانت داری و راستگویی
واقعیت هایی که پژوهشگران، گزارشگران، خبرنگاران، عکاسان و روزنامه نگاران گزارش می کنند به جست و جوی عینی آنان و رعایت امانت داری در انتقال واقعیت به جامعه و حکومت وابسته است. آنان هرگز جهان پیرامون را چنان که یک قصه نویس می بیند، نمی بینند. آنان به آن بخش از واقعیت می پردازند که به همان نحو، در بخشی از جهانِ پیرامون اتفاق می افتد. پافشاری برای شناخت واقعیت و کسب دقیق اطلاعات، جست و جو برای یافتن نکته های عینی و مستند، دور کردن تعصب از ذهن از راه توجه به جنبه های گوناگون و حتی متضاد خبر، از مهم ترین مصداق های راستگویی در اطلاع رسانی و اخلاق روزنامه نگاری است.
هم چنین دقت در دریافت و بیان درست نام ها، مکان ها، تاریخ ها، شخصیت ها و سن و شغل افراد، مستند کردن داده ها، اطمینان از درست بودن منبع و دست نبردن در نقل قول های مستقیم، همه در معتبر شدن اطلاعات به کار رفته در خبر و گزارش نقش دارند و جزو اخلاق خبر و روزنامه نگاری به شمار می روند.
اخلاق روزنامه نگاری، روایت درست عینیت ها (واقعیت ها) و کالبدشکافی و افشای درون آنها است. کار روایت و رسانه در عین حال پیش رو گذاشتن استدلال ها و تاثیر و تاثرها به منظور ایجاد فضای واقعی است. روایتگر و گزارشگر، مجموعه ای از داده ها، فرض ها، نکته ها و توقع های خواننده را که در پی اطلاع از آن ها است به او عرضه می کند.
خودداری از دروغ و فریب
وقتی فشار، بسیار باشد مانند وضعی که به طور معمول در زمان جنگ پیش می آید، وسوسه برای پوشاندن واقعیت ها رو به افزایش می گذارد. برخی از خبرنگاران و روزنامه نگارانی که جنگ های بوسنی و هرزگوین، افغانستان، عراق، لیبی و سوریه را گزارش کرده اند توضیح داده اند که به چه آسانی صداقت روزنامه نگاری تهدید می شود. این پدیده در زمان جنگ، رخ داده و در دوره صلح هم روی می دهد که باید از آن خودداری کرد.
صداقت در متن و قلب فعالیت های گزارشگران، خبرنگاران و روزنامه نگاران قرار دارد و در مجموع، هدف آنان رسیدن به واقعیت است. متاسفانه اما زمانی هم پیش می آید که خبرنگار حتی برای رسیدن به واقعیت یا به دست آوردن اطلاعات درست که بتواند به کمک آن خبر درست و کاملی ارایه کند، به اجبار دروغ بگوید.
دروغ و فریب حرف ناراستی است که گوینده از نادرستی آن اطلاع دارد اما می خواهد شنونده را به اشتباه بیندازد. خبرنگاری و روزنامه نگاری، گزارش درست رویدادها است. اگر این را بپذیریم، چه جایی برای دروغ می ماند؟
حریم خصوصی
ترس از حفظ نشدن حریم خصوصی شاید مهم ترین علت یا دلیل ِگروهی از مردم عادی و نیز مقام ها و شخصیت ها برای دوری گزیدن از خبرنگاران و روزنامه نگاران باشد. ما در جریان اطلاع رسانی نباید وارد حریم خصوصی آنان شویم. در این پیوند، اعلامیه جهانی حقوق بشر مصوب سال ۱۹۴۸ میلادی (۱۳۲۷ خورشیدی) اشاره و تاکید می کند:
به حریم خصوصی هیچ کس نمی توان به صورت جابرانه وارد شد. این حریم شامل خلوت شخصی، خانوادگی و محل کار است. نیز به حرمت و شخصیت دیگران نباید تجاوز شود. همه ی مردم حق دارند از حمایت قانونی در برابر چنین تجاوزها و حمله هایی بهره مند باشند.
بر همین پایه، شماری از روزنامه نگاران کشورهای گوناگون «شورای شکایت های رسانه ای» را در سال ۱۹۹۱ میلادی (۱۳۷۰ خورشیدی) تاسیس کردند و سردبیران مطبوعات بیشتر کشورها پای قانونی امضا گذاشتند که به کمک هم، اصول اخلاقی را در روزنامه نگاری و خبرنگاری رعایت کنند.
بیشترِ مطالب رسانه ها و روزنامه های زرد از شایعه هایی سرچشمه می گیرد که بیشتر مردم تشنه ی آن هستند. آیا این تشنگی عوامانه می تواند دلیل خوبی برای ایجاد مزاحمت و ورود به خلوت خصوصی دیگران به حساب آید؟ از دید فروش و از نگاه مالی روزنامه ها، چنین مزاحمتی قابل توجیه است اما از نگاه اخلاقی و انسانی، محکوم است.
حریم خصوصی محترم است. با این همه اگر فرد یا مقامی آن را به شکل سپری در آورد که کارهای خلاف مصالح عمومی و امنیت ملی را مرتکب شود – برای نمونه زیان رساندن به دیگران – قابل پذیرش نیست. ورود بی پروا به محیط خصوصی یک دزد و درج نام، نشان یا توضیح و افشای هویت او که کودکان یا زنان را می دزدد، شکنجه می کند و بعد می کشد نه تنها مفید است که اوج عمل کردن به وظیفه ی خبرنگاری و روزنامه نگاری به حساب می آید.
پرهیز از گرفتن و دادن رشوه
ماده ۱۶ از مقررات شورای شکایت های رسانه ای به پرداخت و دریافت رشوه برای کسب اطلاعات اختصاص دارد:
الف: ارایه پیشنهاد (معامله) برای دریافت یا دادن خبر و اطلاعات به صورت مستقیم یا غیر مستقیم (از طریق نماینده) ممنوع است.
ب: پرداخت یا دریافت پول برای دریافت یا دادن ِ خبر، اطلاعات و تصویر، چه مستقیم و چه از طریق واسطه، نباید صورت گیرد.
رابطه خبرنگار/گزارشگر و منبع
وجود منبع برای کار خبرنگاری و روزنامه نگاری، حیاتی و اساسی است. در عین حال، منابع ِ خبر هم دل مشغولی هایی دارند که متناسب با آن می کوشند از چشم روزنامه نگاران وگزارشگران فعال، دور بمانند.
البته روزنامه نگار و خبرنگار را نه باید پاسدار سرسخت منافع منبع خبری به حساب آورد و نه باید او را دوستی نابکار و اهل نارو زدن قلمداد کرد.
رابطه روزنامه نگار با منابع خبری، به ویژه وقتی احساس شود که ممکن است میان این دو سوء تفاهم بروز کند، بسیار پیچیده می شود. گاهی ممکن است منابع خبری از روزنامه نگاران سود ببرند. در برابر، روزنامه نگاران همیشه به منابع خبر و گزارش به عنوان عوامل کمک کننده به افشای واقعیت می نگرند.
اطلاع و آگاهی از این نکته که چه زمانی باید به منابع و اطلاعات یک منبع اعتماد کرد، نیاز به بصیرت در تشخیص دارد. هوشمندی، خونسردی و بی طرفی روزنامه نگار، سردبیر و خبرنگار در این زمینه اهمیت دارد.
در مجموع، روزنامه نگاران و گزارشگران باید در حفظ هویت منابع خود (منابع اخبار ویژه و محرمانه) تعهد اخلاقی داشته باشند. اگر مردم و مقام ها بدانند که خبرنگاران بر سر قول و تعهد خود در پنهان نگاه داشتن منبع می مانند جریان آزاد اطلاعات از هر سو به سوی روزنامه و رسانه سرازیر می شود.
جریان آزاد اطلاع رسانی
پیشگامان و پیشروان آزادی مطبوعات عقیده دارند که در یک نظام و شیوه ی حکومتی مردم سالار، حکومت با موافقت و رضایت حکومت شوندگان معنا می یابد. نارضایتی یا رضایت مردم از حکومت و دولت باید به هر حال به اطلاع حاکمان و دولتمردان برسد ( اطلاع رسانی) و این آگاه شدن و آگاهی بخشی که جزو اخلاق روزنامه نگاری است تنها در شرایط جریان آزاد اطلاع رسانی امکان وقوع دارد.
برخی از صاحبنظران، آزادی رسانه ها و جریان آزاد اطلاع رسانی را ضامن مردم سالاری (دموکراسی) می دانند و آن را با آزادی عقیده و بیان، مساوی فرض می کنند.
ناصر غضنفری